از بررسى و مطالعه دولت و سیاستهاى اقتصادى از نظر امام علیه السلام در دو بخش، نتایج زیر را مىتوان نام برد:
.1 دولت علوى با توجه به تعهد و مسئولیتش در برابر اجراى احکام و تعلیمات الهى، درپى سعادت افراد جامعه است و حکومت بهترین وسیله براى تحقق چنین هدفى است.
.2 عدالت بهترین بستر و مناسبترین زمینه براى تعالى انسانها و مهمترین هدف دولت علوى است.
.3 دولت علوى نماینده مردم و در نتیجه خدمتگزار آنها بود. البته روابط بر اساس حقوق متقابل است، و دولت علوى نیز رابطه ولایى با مردم داشت.
.4 دولت علوى در جهت کمک به سعادت مردم وظایفى را در دو حوزه معنوى و مادى نظیر احقاق حقوق مظلومان، مبارزه با انحرافها و بدعتها و رانتها، آموزش و تربیت، تأمین اجتماعى، و ایجاد رفاه و حمایت از رشد تولید توسط بخش خصوصى، بر عهده گرفت.
. 5 دولت علوى در جمعآورى منابع بیتالمال، به ویژه در حفظ و جلوگیرى از حیف و میل آن بسیار دقیق بود.
. 6 دولت علوى ضمن اینکه در امور دفاعى و امور عمومى به ایجاد امنیت، برقرارى عدالت قضایى و نظارت بر کارگزاران حکومت توجه خاص داشت، در امور اجتماعى نیز بسیار فعال بود؛ اما در امور اقتصادى به نظارت و تنظیم بازار و حمایت از بخش خصوصى و رفع موانع تولید بسنده مىکرد و در نتیجه دولتى متوسط و ظاهرا فعال ـ به جهت نظارت و تنظیم بازار ـ بود .
.7 با توجه به بحرانهاى روحى و معنوى و انحراف از تعلیمات اسلامى ـ به ویژه در دوران عثمان ـ هدف سیاستهاى اقتصادى علیه السلام احیاى سنت نبوى و برقرارى مناسبات اسلامى دوران حکومت پیامبر صلى الله علیه وآله وسلم بود. بنابراین برقرارى عدالت، اولین هدف برنامه و سیاستهاى دولت علوى را تشکیل مىداد، و امام با این جهتگیرى نشان دادند که جامعه رنجور از ظلم و تعدى حاکمان جور و روابط ظالمانه، جز با شربت عدالت، تلخ کامى خود را از یاد نمىبرد و بر محور توحید استوار نمىگردد.
. 8 امام علیه السلام عدالت اسلام را با ارائه برنامهها و سیاستهاى اصولى به ویژه در حوزه مالیاتها با واقع نگرى به تاریخ نشان داد. از این رو امام از اهداف کلان عمران و رشد و حفظ سطح زندگى مردم (ثبات قیمتها) در سیاستهاى اقتصادى خود غافل نشد.
.9 سیاست امام در مالیاتهاى ثابت مانند زکات، اجراى صحیح آن بود. اعتماد به مردم و جلب مشارکت آنان از طریق اتخاذ روش خودارزیابى و خودتشخیصى در کنار اخلاق و رفتار پسندیده عاملان زکات و رعایت دقیق قوانین توسط آنان، ثمرهاى است که از سیاستهاى معنوى و حکیمانه علوى به دست آمد.
.10 امام در وضع مالیاتها (اجرت) از املاک دولتى (زمینهاى خراجیه)، توجه خاصى به رشد و تولید و وضع مردم داشت. از این رو به شدت از سنگینى بار مالیات در حکومت علوى نهى شده است. بخش خصوصى مورد اعتماد بود و در دولت کارآمد علوى رابطه دولت و مردم بر اساس همیارى و مشارکت استوار شده که این رابطه از اعتقاد همکیشى و برادرى نشأت مىگرفت که رهبر و کارگزاران آن، خود را خدمتگزار مردم مىانگاشتند.
الف. منابع فارسى و عربى
. 1 قرآن مجید.
. 2 نهجالبلاغه، ترجمه جعفر شهیدى، چاپ یازدهم، انتشارات علمى و فرهنگى، تهران / . 1376
. 3 نهجالبلاغه، ترجمه عبدالمحمد آیتى، چاپ اول، انتشارات بنیاد نهجالبلاغه، تهران / . 1376
. 4 الاسس الاسلامیة، محمدباقر الصدر، دارالفرات، بیروت / 1410 ه .
. 5 الاموال، ابوعبید، تحقیق محمدخلیل هراس، دارالکتب العلمیة، بیروت / 1406 ه .
. 6 اقتصاد، پل ساموئلسن و ویلیام نوردهاوس، ترجمه علیرضا نوروزى و جهاندوست مترجمان، تهران / . 1373
. 7 اقتصاد صدر اسلام، کاظم صدر، انتشارات دانشگاه شهید بهشتى، تهران / . 1374
. 8 اقتصاد کلان نظریهها و سیاستهاى اقتصادى، فریدون تفضلى، چاپ دوم، نشر نى، تهران / . 1366
. 9 اقتصادنا، محمدباقر الصدر، مکتبالاعلام الاسلامى، قم / 1375 ش.
. 10 امکان جایگزینى مالیات بر درآمد با خمس و تبیین آثار آن بر برخى متغیرهاى اقتصاد کلان، محمدتقى گیلک حکیمآبادى، رساله دکترى، دانشکده اقتصاد دانشگاه تهران / . 1379
. 11 انسابالاشراف، البلاذرى، دارالفکر، بیروت / 1417 ه .
. 12 اهداف و آرمانهاى حکومت از دیدگاه امام علىعلیه السلام، محمد سروش، مجموعه اندیشهنامه امام علىعلیه السلام (زیر چاپ)
. 13 بازار در سایه حکومت اسلامى، جعفر مرتضى عاملى، دفتر انتشارات اسلامى، قم / بىتا . . 14 بحارالانوار، علامه مجلسى، الطبعة الثالثة، دار احیاءالتراث العربى، بیروت / 1403 ه .
. 15 بودجهریزى دولتى در ایران، علیرضا فرزیب، چاپ ششم، مرکز آموزش مدیریت دولتى، تهران / . 1377
. 16 پول و نظامهاى مالى، بخش فرهنگى جامعه مدرسین، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى، قم / . 1375
. 17 تاریخ طبرى، الطبرى، الطبعة الخامسه، مؤسسة الاعلمى للمطبوعات، بیروت / 1409 ه .
. 18 تاریخ الیعقوبى، الیعقوبى، دار صادر، بیروت / بىتا.
. 19 تحفالعقول، الحرانى، تصحیح علىاکبر غفارى، کتابفروشى اسلامیه، تهران / 1400 ه . ق.
. 20 تطور الاوضاع الاقتصادیة فى عصرالرسالة والراشدین، نجمان یاسین، دارالشؤون الثقافیة العامة، بغداد / . 1991
. 21 تهذیبالاحکام، الشیخالطوسى، الطبعةالثانیة، دارالاضواء، بیروت / 1413 ه .
. 22 جلوه تاریخ در شرح نهجالبلاغه، ابن ابىالحدید، ترجمه و تحشیه محمود مهدوى دامغانى، نشر نى، تهران / . 1367
. 23 حکمت و حکومت، مهدى حائرى یزدى، چاپ اول، شادى، 1995 م.
. 24 الحکومة الاسلامیة فى احادیثالشیعة الامامیة،
. 25 خرد و آزادى، به کوشش کریم امامى و عبدالحسین آذرنگ، باغ آینه، تهران / . 1372
. 26 دراسات فى ولایةالفقیه و فقهالدولة الامامیة، حسین علىالمنتظرى، دارالفکر، قم / 1411 ه .
. 27 درسهائى از نهجالبلاغه، حسینعلى منتظرى، حزب جمهورى اسلامى، تهران / . 1361
. 28 دعائمالاسلام، ابوحنیفه نعمان بن محمد، تحقیق آصفابن علىاصغر فیضى، الطبعةالثالثة، دارالمعارف، مصر / 1389 ه .
. 29 زمین در فقه اسلامى، حسین مدرسى طباطبائى، دفتر نشر فرهنگ اسلامى، تهران /
. 30 سفینةالبحار، محدث قمى، مؤسسة انتشارات فراهانى، تهران / بىتا.
. 31 سیاست اقتصادى عمومى، اوتمار آیسینگ، ترجمه هادى صمدى، سمت، تهران / . 1378
. 32 سیاستهاى پولى در بانکدارى بدون ربا، سعید فراهانىفرد، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى، قم / . 1378
. 33 سیماى کارگزاران على بن ابىطالب امیرالمؤمنینعلیه السلام، علىاکبر ذاکرى، چاپ سوم، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى، قم / . 1375
. 34 شرح غررالحکم و دررالکلم، آمدى، تصحیح میر جلالالدین حسینى ارموى، ترجمه آقاجمال خوانسارى، چاپ چهارم، دانشگاه تهران / . 1373
. 35 شرح نهجالبلاغه، ابن ابىالحدید، داراحیاءالتراث العربى، بیروت / بىتا.
. 36 العقد المنیر (فى مایتعلق بالدراهم والدنانیر)، موسى حسینى مازندرانى، مروى، تهران / 1357 ه .
. 37 على و فرزندانش، طه حسین،
. 38 فتوحالبلدان، البلاذرى، دارالفکر، بیروت / 1412 ق.
. 39 فى ظلال نهجالبلاغة، محمدجواد مغنیه، الطبعةالثالثة، دارالعلم للملایین، بیروت / . 1973
. 40 قاطعة اللجاج فى تحقیق حل الخراج، المحقق الکرکى، مؤسسةالنشر الاسلامى، قم / بىتا .
. 41 قیام و انقلاب مهدى، مرتضى مطهرى، صدرا، قم / .1368
. 42 الکافى، الکلینى، دارالاضواء، بیروت / 1407 ه .
. 43 الکامل فىالتاریخ، ابن اثیر، دارالکتب العلمیة، بیروت / 1407 ه .
. 44 کتابالخراج، ابن آدم، فى کتابالخراج، ابویوسف، ابن آدم و ابن رجب، دارالمعرفة للطباعة والنشر، بیروت / بىتا.
. 45 کتابالخراج، ابویوسف، فى کتابالخراج، ابویوسف، ابنآدم و ابنرجب، دارالمعرفة، للطباعة والنشر، بیروت / بىتا.
. 46 کتابالسنن الکبرى، البیهقى، دارالمعرفة، بیروت / بىتا.
. 47 کتابالسیاسه المدنیة، ابونصر الفارابى، المکتبةالزهراء، تهران / . 1366
. 48 کنزالعمال، الهندى، مؤسسةالرسالة، بیروت / 1409 ه .
. 49 مالیة عمومى و اقتصاد دولت، یدالله دادگر، انتشارات موسسه فرهنگى ـ هنرى بشیر علم و ادب، تهران / . 1378
. 50 ماهیت و ساختار دولت در ایران، محسن رنانى، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامى (منتشر نشده)، قم / . 1379
. 51 مبانى علم اقتصاد، ژاکمن الکس و هانرى کولکان، ترجمه منوچهر فرهنگ، دانشگاه ملى ایران (شهید بهشتى)، تهران / . 1354
. 52 المبسوط، الشیخ الطوسى، المکتبةالمرتضویة، طهران / 1363 ش.
. 53 مدارا و مدیریت، عبدالکریم سروش، صراط، تهران / . 54 . 1376 مروج الذهب، المسعودى، دارالفکر، بیروت / 1409 ق.
. 55 مستدرکالوسائل و مستنبطالمسائل، حاجى نورى، الطبعةالثانیة، مؤسسة آلالبیتعلیه السلام، لاحیاءالتراث، بیروت / 1408 ه .
. 56 مسندالامام زید، زید بن على، دارالکتب العلمیة، بیروت / بىتا.
. 57 مقدمة ابنخلدون، ابنخلدون، دار احیاءالتراث العربى، بیروت / بىتا.
. 58 المکاسبالمحرمه، امام خمینى، مع تذییلات لمجتبى الطهرانى، مطبعة مهر، قم / . 1381
. 59 منهاجالبراعة فى شرح نهجالبلاغه، الخوئى، مکتبةالاسلامیة، طهران / بىتا.
60 موسوعةالامام على بن ابىطالبعلیه السلام، الرىشهرى، دارالحدیث، قم / 1421 ه .
. 61 نقش دولت در جهان در حال تحول، بانک جهانى، گروه مترجمین، مؤسسه مطالعات و پژوهشهاى بازرگانى، تهران / . 1378
. 62 النقود الاسلامیة، المقریزى، تحقیق محمدالسید بحرالعلوم، انتشارات شریف، 1407 ه .
. 63 نهجالسعادة فى مستدرک نهجالبلاغة، محمدباقر المحمودى، مؤسسة الطباعة والنشر وزارة الثقافة والارشاد الاسلامى، تهران / 1418 ه .
. 64 وسائلالشیعة، الحرالعاملى، الطبعةالرابعة، دار احیاءالتراث العربى، بیروت / 1391 ه .
منابع دیگر
. 1 الراعى و الرعیة، توفیقالفکیکى، الطبعةالثالثة، مؤسسه نهجالبلاغه، طهران / 1402 ه .
. 2 اندیشههاى اقتصادى در نهجالبلاغه، محسن حائرى، ترجمه عبدالعلى آلبویه لنگرودى، انتشارات بنیاد نهجالبلاغة، تهران / . 1378
. 3 حکومت حکمت، مصطفى دلشاد تهرانى، چاپ سوم، خانه اندیشه جوان، تهران / . 1378
منابع انگلیسى
«~ 30 / 97/ Experiencesand Guidelines, Carlos Silvant and Katherine Baer , IMF , WP : 1. Designing a Tax Administration Reformsterategy ~»
«~ .,Economics of Zakah , Islamic Development Bank, IslamicResearch andTraining Institute , Jeddah , 1996 (ed) 2. Fole of zakag , The Islamic Quasi WealthTax in SourceAllocation , Masud Vi Alam , Chaudhury , in Kagf ~»
«~ . IMF , Washington , D. C. , 1987,(ed)Side Tay Policy , Its Relevance to Developing Countries ,Ved Gandhi ـ 3. Supply ~»
«~ . 4. Tax Structure andTax Compliance , James Alm , Roy Bahi andMatthew N. Murray , The Review of Economics and Statistics ,Vol 72 , No. 4 , 1990 ~»
«~ .238 ـ , Lessonsin Islamic Economics , Islamic DevelopmentBank , Jadeh , PP. 199 (ed) 5. The Ecinomic Role of State in Islam , Monzer , Kahf , inKahf ~»
«~ . The Macmillan Press Limited , London , 1987,(eds) 6. The New Palgrave a Dictionary of Economics , John , Eatwell andet. al ~»
«~ .22/95 / 7. The Reform of Tax Administration , Vito Tanzi and AnthonyPellechio , IMF , WP ~»
«~ .(1997) 54 (arts Number) 8. Theories of state intervention , Ajit Karnik , Journal of theuniversity of Mumbai ~»
«~ . 9. Ther Economics of The Welfare State , Nicholas Barr , ThirdEdition , Oxford University Press , 1998 ~»
«~ .43/ 92 / 10. Trends andFuture Direction in Tax Policy Reform , A LatinAmerican Perspective, Parthasarathi , Shome , IMF , WP ~»
1) در این مقاله، دولت و حکومت، به یک معنا و شامل همه قوا به کار مىرود.
2) الصدر، محمدباقر، الاسس الاسلامیة، ص . 346
3) نهجالبلاغه، خ . 40
4) حائرى، مهدى، حکمت و حکومت، ص . 196
5) سروش، عبدالکریم، مدارا و مدیریت، ص 370 ـ . 373
6) شرح غرر و درر، ج 6 ، ص . 236
7) همان .
8) نهجالبلاغه، خ .105 در بحث از «وظایفدولت» در این باره بیشتر سخن خواهیم گفت.
9) مجلسى، بحارالانوار، ج 93 ، ص . 40
10) و اصلاح اهلها، نهجالبلاغه، نامه . 53
11) آمدى، شرح غررالحکم و دررالکلم، ج 2 ،ص . 604
«~ .206 ـ P. 205«The Economic Role of state in Islam »Monzer Kahf ( 12 ~»
13) الصدر، محمدباقر، اقتصادنا، ص . 380
14) ر.ک: ص .16
«~ .P.III« ,Theeonies of state intervention »Karnik , Ajit ( 15 ~»
16) الفارابى، ابونصر، کتابالسیاسة المدنیة، ص . 78
17) ر.ک: ص 29 ـ . 30
18) نهجالبلاغه، نامه . 51
19) نهجالبلاغه، نامه . 5
20) نهجالبلاغه، نامه . 53
21) نهجالبلاغه، حکمت . 371
22) نهجالبلاغه، خ . 216
23) ابناثیر، الکامل فىالتاریخ، ج 3 ، ص 193 ـ 194؛ الطبرى، تاریخالرسل والملوک، ج 3 ، ص . 450
24) ر.ک: طه حسین، على و فرزندانش، ص . 187
25) امامى، کریم و آذرنگ، عبدالحسین (گردآورندگان)، خرد و آزادى، ص . 331
26) نهجالبلاغه، نامه . 50
27) شرح غررالحکم و دررالکلم، ج 6 ، ص . 30
28) همان، ج 4 ، ص . 318
29) نهجالبلاغه، نامه . 53
30) نهجالبلاغه، خ . 34
31) نهجالبلاغه، خ . 105
32) نهجالبلاغه، خ 87 ؛ همچنین ر.ک: خ . 182
33) نهجالبلاغه، خ . 161
34) نهجالبلاغه، خ . 164
35) نهجالبلاغه، نامه . 43
36) نهجالبلاغه، خ . 40
37) نهجالبلاغه، خ .131
38) نهجالبلاغه، نامه . 53
39) مطهرى، مرتضى، قیام و انقلاب مهدى (عج)، ص . 60
40) حاجى نورى، مستدرکالوسائل، ج 13 ، ص . 158
41) نهجالبلاغه، نامه . 53
42) همان.
43) نهجالبلاغه، نامه . 67
44) الحر العاملى، وسائلالشیعه، ج 11 ، ص . 49
45) علامه مجلسى، بحارالانوار، ج 40 ، ص . 327
46) ابن ابىالحدید، شرح نهجالبلاغه، ص . 90
47) نهجالبلاغه، خ . 15
48) در آن زمان عمروبن عاص به درایلة (از سرزمینهاى شام) گریخته بود.
49) ابن ابىالحدید، شرح نهجالبلاغه، ترجمه دکتر محمود مهدوى دامغانى، ج 1 ، ص 135 ـ . 136
50) همان.
51) نهجالبلاغه، خ . 127
52) نهجالبلاغه، خ . 91
53) نهجالبلاغه، نامه . 53
54) نهجالبلاغه، نامه . 53
55) عاملى، جعفرمرتضى، بازار در سایه حکومت اسلامى، ص . 27
56) الحر العاملى، وسائل الشیعه، ج 12 ، ص 300 ؛ الطوسى، تهذیبالاحکام، ج 7 ، ص . 9
57) الحرالعاملى، وسائل الشیعه، ج 6 ، ص .383
58) اسم سه منطقه در بغداد است که از طریق شط فرات مشروب مىشوند. اهالى آن منسوب به قباد بن فیروز، پدر انوشیروانانند. (ذاکرى، علىاکبر، سیماى کارگزاران علىبن ابىطالب امیرالمؤمنین، ج 1 ، ص 176 ـ 177).
59) بلاذرى، انسابالاشراف، ج 2 ، ص 390؛ ذاکرى، علىاکبر، همان، ج اول، ص 178 ـ 179؛ الیعقوبى، تاریخ یعقوبى، ج 2 ، ص 203؛ المحمودى، نهجالسعادة فى مستدرک نهجالبلاغه، ج 5 ، ص 32 ـ . 33
60) نهجالبلاغه، خ . 34
61) نهجالبلاغه، خ . 105
62) المغنیه، محمدجواد، فى ظلال نهجالبلاغه، ج 2 ، ص . 116
63) الکلینى، الکافى، ج 5 ، ص 153؛ الحرانى، تحفالعقول، ص . 216
64) الریشهرى، موسوعة الامام على بن ابىطالب علیه السلام، ج 4 ، ص . 177
65) دعائم الاسلام، 2/538/.1913 همچنین براى روایاتى در همین زمینه رجوع کنید به: الریشهرى، همان، ص 175 ـ . 182
66) همان، ص . 167
67) نهجالبلاغه، نامه . 53
68) نهجالبلاغه، نامه . 53
69) الخوئى، منهاجالبراعة، ج 20 ، ص 70 ـ . 269
70) همان، ص 271 ـ . 272
71) منتظرى، درسهایى از نهجالبلاغه، ص . 263
72) نهجالبلاغه، نامه 53؛ الطبرى، تاریخ الرسل و الملوک، ج 4 ، ص . 543
73) ر.ک: ذاکرى، سیماى کارگزاران علىبن ابى طالب و مقاله «بیت المال» در مجموعه حاضر .
74) نهجالبلاغه، حکمت . 270
75) یعنى: و آنچه را خدا از آنان [بهره] به رسولش بازگردانده [و بخشیده] چیزى است که شما براى به دست آوردن آن، نه اسبى تاختید و نه شترى ... آنچه راخداوند از اهل این آبادىها به رسولش بازگرداند، از آن خدا و رسول و خویشاوندان او و یتیمان و مستمندان و در راه ماندگان است تا در میان ثروتمندان شما دست به دست نگردد.
76) بحث تفضیلى این مطلب را در مقاله «بیتالمال» در همین مجموعه ملاحظه نمائید. همچنین به منبع زیر مراجعه کنید: المنتظرى، حسینعلى، در اسات فى ولایة الفقیه و فقه الدولة الاسلامیه، ج 3 ، ص 343ـ . 364
77) همان، ص 349 ـ . 350
78) نهجالبلاغه، خطبههاى، 34، 40، 232 ، نامههاى 20 و . 43
79) نامه . 41
80) غررالحکم، ج 6، ص .370 انفالى که به رسول خدا اختصاص دارد، از آن حاکم اسلامى است . خداوند مىفرماید: «از تو درباره انفال مىپرسند؛ بگو: از آن خداوند و فرستاده او است .» پس هر چیز که به خداوند و فرستادهاش اختصاص دارد، مال امام است.
81) نهجالبلاغه، نامه . 53 همچنین ر.ک: خطبههاى 34 و . 40
82) همان، نامه . 53
83) الحرالعاملى، وسائلالشیعة، ج 6 ، ص . 51
84) الطبرى، تاریخالرسل و الملوک، ج 4 ، ص . 100
85) الیعقوبى، تاریخ الیعقوبى، ج 2 ، ص . 168
86) البلاذرى، فتوحالبلدان، ص . 399
87) نجمان یاسین، تطور الاوضاع الاقتصادیه فى عصرالرساله و الراشدین، ص . 340
88) ذاکرى، سیماى کارگزاران علىبن ابى طالب، ج 1، 8 ـ . 366
89) بانک جهانى، نقش دولت در جهان در حال تحول، ص 44 ـ . 46
90) رنانى، محسن، ماهیت و ساختار دولت در ایران، ص 2 ـ 10 ؛ دادگر، یدالله، مالیه عمومى و اقتصاد دولت، فصل دوم.
91) همان.
92) فرزیب، علىرضا، بودجهریزى دولتى در ایران، 234 ـ . 250
«~ .9ـNicholas Barr, The Economics of the Welfare State,P.6 ( 93 ~»
94) رنانى، ماهیت و ساختار دولت در ایران، ص ؟
95) نهجالبلاغه، نامه . 53
96) الحرالعاملى، وسائل الشیعه، ج 13 ، ص 272 ـ 274 ؛ الشیخ الطوسى، تهذیب الاحکام، ج 7 ، ص 219 ـ . 220
97) ر.ک: ص .16
98) عاملى، جعفرمرتضى، بازار در سایه حکومت اسلامى، ص 65 ـ . 75
99) نهجالبلاغه، نامه . 53
100) الحکومة الاسلامیة فى احادیث الشیعة الامامیة، ص .6
101) نهجالبلاغه، نامه . 53
102) همان .
«~ Voluntary Sector ( 103 ~»
104) ایسینگ، اوتمار، سیاست اقتصادى عمومى، ترجمه هادى صمدى، ص . 8
105) ساموئلسن، پل و ویلیام نوردهاوس، اقتصاد، ترجمه، نوروزى و جهاندوست، ج 1 ، ص . 25
106) تفضلى، فریدون، اقتصاد کلان، نظریهها و سیاستهاى اقتصادى، ص . 26
107) ایسینگ، همان، ص . 9
108) همان، ص . 10
109) همان، ص . 18
110) همان، ص . 23
111) همان، ص 2ـ . 5
112) ژاکمن، الکس و هانرى تولکان، مبانى علم اقتصاد، ص . 697
113) ساموئلسن و نوردهاوس، ص . 145
114) سیاستهاى پولى در نظام بانکدارى غیرربوى با تغییر نرخ سود و اعتبارات صورت مىگیرد . ر.ک: فراهانىفرد، سعید، سیاستهاى پولى در بانکدارى بدون ربا.
«~ .51 ـ PP.750« ,The New Palgrave a Dictionary of Economics » eds)Eatwell, John, Milgate and Newman ( 115 ~»
116) نهجالبلاغه، خطبه . 3
117) المسعودى، مروجالذهب، ص . 332
118) همان، ص . 333
119) ابن ابىالحدید، شرح نهجالبلاغه، ص 9 ـ . 168
120) الطبرى، همان، ج 3 ، ص . 589
121) ابویوسف، کتابالخراج، ص 62؛ البلاذرى؛ فتوحالبلدان، ص 3 ـ . 272
122) ابنآدم، کتابالخراج، ص . 79
123) المسعودى، همان، ص . 332
124) همان، ص . 337
125) نهجالبلاغه، خ . 129
126) نهجالبلاغه، خ . 131
127) بحث تفصیلى عدالت اقتصادى را در مقاله «توزیع درآمد» در همین مجموعه ببینید.
128) نهجالبلاغه، خ . 3
129) العدل نظامالامره. شرح غرر، ج 1 ، ص . 198
130) العدل قوامالرعیة. همان، ج 1 ، ص . 198
131) من عمل بالعدل حصن الله ملکه. همان، ج 5 ، ص . 355
132) همان، ج 3 ، ص . 168
133) نهجالبلاغه، خ . 33
134) نهجالبلاغه، حکمت .320
135) هود، آیه . 61
136) حاجى نورى، مستدرکالوسائل، ج 13 ، ص 65 ـ . 66
137) در این زمینه در مباحث بعدى به تفصیل سخن خواهیم گفت.
138) ر.ک: الرىشهرى، همان، ص 5 ـ . 169
139) نهجالبلاغه، خ . 173
140) محمد سروش، هدفها و آرمانهاى حکومت از دیدگاه امام على علیه السلام، در مجموعه حاضر.
141) نهجالبلاغه، حکمت، . 103
142) علىعلیه السلام با تمام علم و تدبیر و قدرت چنین تاوانى داد؛ حال تاوان دولت اصلاحگرى که قطرهاى از دریاى على است، چقدر سنگین خواهد بود.
143) دعائمالاسلام، 2/15/ . 9
144) نهجالبلاغه، حکمت . 390
145) علامه مجلسى، بحارالانوار، ج 103 ، ص . 65
146) الرىشهرى، همان، ص . 173
147) قمى، عباس، سفینةالبحار، ج 2 ، ص . 719
148) الکلینى، الکافى، ج 5 ، ص . 77
149) فقدان بانکدارى و بهویژه بانک مرکزى و وجود مبادلات پایاپاى و حرمت ربا مىتواند دلایل محدودیت سیاستهاى پولى باشند.
150) حسینى مازندرانى، العقد المنیر ...، ج 1 ، ص 35؛ المقریزى، النقود الاسلامیة، ص 3 ـ . 6
151) صدر کاظم، اقتصاد صدر اسلام، ص . 159
152) ر.ک: بخش فرهنگى جامعه مدرسین، پول و نظامهاى پولى.
153) المقریزى، همان، ج 1 ، ص . 46
154) الیعقوبى، تاریخ یعقوبى، ج 2 ، ص 165 ، ر.ک: الطبرى، ج 4 ، ص . 256
155) ابناثیر، الکامل فىالتاریخ، ج 2 ، ص . 484
156) این امتنانى از سوى امام بر اهل بغى بوده است؛ چنان که امام صادق علیه السلام مىفرماید : «هرگاه علىعلیه السلام تمام اهالى بصره [ حاضران در جنگ جمل] را مىکشتند و اموال آنها را مىگرفتند، براى حضرت حلال بود؛ ولى حضرت بر آنان منت نهاد تا بر شیعیانش بعد از او امتنان کنند.» (الحرالعاملى، همان، ج 11 ، ص 58 ـ 59)
البته اگر چه حکم عفو و منت یک حکم ولایى بوده است، حکم موسمى و در مورد خاص نیست؛ بلکه حکم حکومتى مستمر تا عصر ظهور حضرت قائم علیه السلام است که به خاطر حفظ شیعه و اتمام حجت بر دشمنان شیعه در مواجهه با شیعه است. (المنتظرى، همان، ج 3 ، ص 295 ـ 296 و 315)
157) البیهقى، السنن الکبرى، ج 6 ، ص 558 ، ح 12960 ؛ الهندى، کنزالعمال، ج 4 ، ص . 519
158) نهجالبلاغه، خطبه . 199
159) نهجالبلاغه، خ . 192
160) نهجالبلاغه، حکمت . 252
161) و حصنوا اموالکم بالزکاة ... . نهجالبلاغه، حکمت . 146
162) برخى از محققین زکات را به خاطر همین ویژگىها شبه مالیات دانستهاند؛ ر.ک:«~ . Chaudhury, Masud ul Alam, Role of Zakah, the Islamic Quasi WealthTax inSource Allocation ~»
163) نهجالبلاغه، نامه . 25
164) دعائمالاسلام، ج 1 ، ص 259؛ المحمودى، نهجالسعادة، ج 4 ، ص . 142
165) البته هنگام امتناع مؤدى و یا به کار بردن حیله براى فرار از پرداخت زکات، به طورى که حق جامعه از زکات ضایع شود، حاکم اسلامى مىتواند اقدام کرده زکات را بگیرد.
166) ابوعبید، همان، ص . 49
167) همان.
168) ابن ابىالحدید، شرح نهجالبلاغه، ج 15 ، ص . 153
169) المحققالثانى، قاطعةاللجاج فى تحقیق حلالخراج، ص . 70
170) ر.ک: حسین مدرسى طباطبائى، زمین در فقه اسلامى، ج . 2
171) امام خمینى، المکاسبالمحرمه، ج 2 ، ص . 279
172) نهجالبلاغه، نامه . 53
173) نهجالبلاغه، نامه . 53
174) الکلینى، الکافى: ج 3 ، ص 535 ؛ الشیخالطوسى، تهذیبالاحکام، ج 4 ، ص . 86
175) مدرسى طباطبائى، حسین، همان، ص . 68
176) الحرالعاملى، ج 11 ، ص 116؛ الشیخالطوسى، تهذیبالاحکام، ج 4 ، ص . 120
177) همان.
178) مدرسى طباطبائى، همان، ص .258
179) الحرالعاملى، همان؛ الشیخ الطوسى، همان، ص . 105
180) زید بن على، مسندالامام زید، ص . 175
181) الشیخ الطوسى، المبسوط، ج 2 ، ص 29 و 34 و . 61 همچنین سخنان حضرت علیه السلام نیز این موارد را تأیید مىنماید.
«~ .P«,side Tax Policy to Developing countries, A summary ـelevance of supplyR» Ved , Gandhi ( 182 ~»
«~ .Tax avoidance ( 183 ~»
«~ .Tax evasion ( 184 ~»
«~ .13 ـ P. 603« ,Tax structure andTax compliance »,James, Alm and et.al ( 185 ~»
186) نهجالبلاغه، حکمت . 476
187) هر فرد منصفى با تأمل در حکومت امام علیه السلام در مىیابد که او در کشف چنین رابطهاى پیشقدم بوده است.
188) ابنخلدون، مقدمه ابنخلدون، ص . 279
«~ .Jean , Baptiste , say ( 189 ~»
«~ .Dupuit ( 190 ~»
«~ .Artur Laffer ( 191 ~»
192) . ؟
193) ابنخلدون، همان، ص . 344
194) ر.ک: محمدتقى گیلک حکیمآبادى، امکان جایگزینى مالیات بر درآمد با خمس و تبیین آثار آن بر برخى متغیرهاى اقتصاد کلان، فصل سوم.